فصلنامه علوم انسانی
پیاپی 40 (زمستان 1380)

مفاهیم متفاوتی که از خدا در طول تاریخ در ذهن انسان ها پدید آمده است، بیشتر برخاسته از صفات خداوند است که به وجهی بیانگر ذات سرمدی اوست. یکی از عجیب ترین نسبت ها که به خداوند داده شده است نسبت جسمانیت است. همه کسانی که این نسبت را به خدا داده اند انگیزه واحد و یکسانی نداشته اند و علاوه بر آن عمق باورشان درباره خداوند نیز یکسان نبوده است.
در این مقاله نخست تاریخچه ای از پیدایش مفهوم خدا و صورت های گوناگون آن به تصویر کشیده شده است، به گونه ای که ضمنا تحول مثبت در معرفت انسان از خدا را نیز ترسیم می کند. سپس به بررسی این تصویر خاص از خدا در نزد مسلمانان می پردازد تا نشان دهد که با وجود باورهایی این چنین در میان ایشان- که جریان هایی در حاشیه تلقی می شوند-در میان اندیشمندان بنام و بزرگ مسلمان هیچگاه حتی گمان چنین اندیشه ای هم به خدا نرفته است.
اما صرف نظر از انگیزه های جاهلانه، انتساب صفت "بعد" به خدا- که ترجمان دیگری از جسمانیت است - ازناحیه متفکر بزرگ غرب، یعنی اسپینوزا، از آن جهت موجب تعجب است که شان و مرتبت وی مجال مقایسه دیدگاه او با تصاویر عامیانه و جاهلانه از خدا نمی دهد. و لذا با نگاهی از سر تعمق، بخش دیگر این مقاله به بررسی تصویر وی از خدا، انگیزه او و سرانجام نقد نظر وی در این خصوص اختصاص داده شده است.

یکی از واجبات حج تمتع، قربانی در منی است که حاجی باید حیوانی را قر به الی الله قربانی کند. امروزه به جهت کثرت زائران و عدم حضور نیازمندان و عدم امکانات گوشت صدها هزار قربانی ضایع می شود و به مصرف نمی رسد. اکنون این سؤال مطرح است: آیا در شرایط فعلی قربانی در منی ساقط نیست؟ و وجوب قربانی و مصرف آن از قبیل شرط و مشروط نیستند و مساله از قبیل وحدت مطلوب نیست؟ یا اینکه مصرف نشدن قربانی موجب سقوط وجوب قربانی نمی شود و مساله از قبیل تعداد مطلوب است. مقاله حاضر با بررسی ادله طرفین به ارائه راه حل عملی مشکل پرداخته است. امید آنکه با اتخاذ شیوه های معقول و منطقی گام های مؤثری در هر چه باشکوه تر برگزار کردن مناسک حج ابراهیمی برداشته و وضعیت اسفبار کنونی را به گونه ای جبران نماییم.

کتاب ایضاح مخالفه السنه لنص الکتاب و السنه تالیف علامه حلی (م 726) است که هنوز به زیور طبع آراسته نشده است. از آن جا که مؤلف در این کتاب، مبانی کلامی اهل سنت را بر قرآن عرضه کرده و وجوه مخالفت آنها را نص قرآن بیان کرده است، دانشمندان این کتاب را هم در زمره کتاب احتجاج و هم در عداد تفاسیر به شمار آورده اند، نسخه های خطی موجود این کتاب، از آیه 212 سوره بقره آغاز و با پایان سوره آل عمران ختم می شود. مؤلف در این کتاب آیات را به شیوه تفاسیر ترتیبی ذکر کرده است و موارد مبهم را به صورت گذرا توضیح داده است. تفسیر وی نخستین گام مستقل در تفسیر کلامی آن هم کلام تطبیقی است که از این حیث اهمیت ویژه ای دارد.

یکی از مباحث زیبایی که در همه ادیان مورد بحث قرار گرفته است، دعا است.
دعا، عاملی است در جهت ساختن انسان و نزدیکی او با خداوند.
دعا، اگر چه در همه ادیان مورد بحث قرار گرفته است، اما لطافت، جاذبه و زیبایی، و همه جانبه بودن آن در مکتب تشیع آن هم از زبان امام عارفان، حضرت علی (ع) "آن روح کلی و همه جانبه" آن چنان بدیهی است و پر جاذبه که نیازی به توضیح و تفسیر ندارد. تنها ذکر این نکته ضروری است که بررسی و تدبر در نهج البلاغه می تواند ما را به این مطلب رهنمون شود که آن چه در نهج البلاغه می تواند ما را به این مطلب رهنمون شود که آن چه در نهج البلاغه وجود دارد، به تعبیری همان است که در قرآن کریم و روایات وجود دارد و این یعنی ارتباط نزدیک حضرت با منبع وحی الهی.

مقارن با پیشرفت های شگرف آدمیان در شاخه های گوناگون علوم، حوزه الهیات نیز به گونه ای چشمگیر متحول و با مسائل و مباحث جدیدی مواجه شده است. بخشی از مباحث و مسائل جدید در این حوزه به "وحی" و کیفیت نزول، دریافت و ابلاغ آن مربوط می باشد. بحث از تاثیر پذیری یا عدم تاثیر پذیری وحی از فرهنگ عصر نزول، از جمله همین مسائل است که نگارنده در مقاله حاضر به طرح آن پرداخته است. در آغاز زمینه شکل گیری سؤال اصلی این بحث در اذهان بررسی گردیده است و پس از آن به ذکر سؤال و بیان دو رویکرد متفاوت در قبال آن پرداخته شده است. رویکرد اثباتی به موضوع محل بحث که به تاثیر پذیری وحی از فرهنگ عصر نزول نظر دارد، رویکردی است که با بسیاری از اندیشه های دینی درباره وحی قرآن ناسازگار است. به همین سبب نگارنده تلاش کرده است ابتدا این دیدگاه را با تفصیل بیشتری بیان و سپس به نقادی منصفانه آن بپردازد. نتیجه نهایی این نوشتار به تثبیت رویکرد دیگر در موضوع بحث، که به نفی جدی هرگونه تاثیر پذیری وحی از فرهنگ عصر نزول نظر دارد، منتهی می شود.

در این مقاله به بحث و بررسی پیرامون تضامن قراردادی بین بدهکاران (تضامن منفی) و آثار آن پرداخته شده است. مقصود از تضامن قراردادی بین بدهکاران آن است که چند نفر بدهکار جزء در برابر طلبکار تعهد می نمایند که هر یک از آنها مدیون تمام بدهی بوده و طلبکار می تواند برای دریافت تمام دین به هر یک از آنها رجوع نماید. هم چنین در صورت عدم وصول طلب وی می تواند به سایر بدهکاران مجتمعا یا منفردا رجوع نماید. صورت دیگر از تضامن، قراردادی تحت عنوان تضامن بین طلبکاران یا تضامن مثبت است که به موجب آن چند نفر طلبکار جزء به موجب قراردادی فیمابین خود با بدهکار شرط می نمایند که هر یک می تواند برای دریافت تمام طلب به بدهکار رجوع نماید. این نوع تضامن علیرغم سودمندی آن در حقوق ایران بر مبنای ضمان عقدی و تضامن قابل توجیه نیست زیرا تضامن با ذمه و پذیرش تعهد، ملازمه دارد و تضامن نوع اخیر (مثبت) بیشتر با وکالت در وصول قابل توجیه است و در عمل به ندرت اتفاق می افتد، لذا در این مقاله به بحث و بررسی پیرامون تضامن قرار داد منفی پرداخته می شود. تضامن قراردادی منفی بر سه رکن اساسی استوار است: 1- وحدت موضوع 2- تعدد رابطه 3- نمایندگی متقابل. که هر یک از این ارکان آثار خاص خود را دارد. تضامن قراردادی ناشی از اراده است و به موجب یک قرارداد یا شرط ضمن قرارداد به وجود می آید. تضامن قراردادی در حقوق ایران با توجه به مقررات ماده 10 قانون مدنی قابل توجیه است. این مقاله در یک مقدمه و دو گفتار ارائه می شود.

حدیث مدلس یکی از انواع احادیث مشکل آفرین و مدلل است که کم و بیش، به صحاح ششگانه اهل سنت ودیگر جوامع روایی آنان راه یافته است. ما در این مقاله کوتاه، با توجه به شمار انبوه مصداق های حدیث مدلس که به کتاب های یاد شده راه یافته است، به ذکر تنها سه نمونه از آنها در هر یک از صحاح ششگانه- به ترتیب سال درگذشت گردآورندگان این جوامع روایی - بسنده می کنیم و در پایان، به بررسی و نقد دفاع از اندیشمندان اهل سنت از کتاب های یاد شده - با عنایت به حضور حدیث مدلس در آنها - خواهیم پرداخت.

شناخت شخصیت زن از دیدگاه اسلام در عصر حاضر، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این راستا می توان با جامع نگری و با تکیه بر شریعت به معرفی شخصیت زن دست یازید.
در بررسی مبانی شخصیت زن از منظر اسلام به این نتایج دست یافته ایم: زن و مرد از هویت واحد برخوردارند و زنان به سان مردان قابلیت رشد و استکمال دارند. شریعت اسلام در روابط انسان ها، بر بعد انسانی تکیه دارد و ذکورات و انوثت را ضامن بقای نسل آدمی می داند. در فرهنگ قرآن، دستیابی به ارزش های معنوی برای زن و مرد میسر است. در این ارزش ها صنف گرایی دیده نمی شود. قرآن کریم، تفاوتی در شخصیت زن و مرد قائل نیست و هر دو را در جوهره انسانی یکسان می داند. اصل و ریشه زنان همچون مردان، طهارت و پاکی است و آیات کریمه، شیطان را دشمن انسان می داند نه دشمن مردان.

بدون شک، فهم و معرفت عمیق روایات نبوی و ائمه اطهار (ع) نقش مهمی در آگاهی بر فهم دین و شریعت اسلام دارد؛ لکن فهم برخی از آن روایات به ظاهر ناسازگار با یکدیگر و یا دستخوش تحریف و یا تصحیف مشکل است. به استناد کلام ائمه اطهار (ع)، این گروه از روایات، می باید بر یکدیگر تطبیق شوند. بدین جهت تردیدی نیست که تطبیق و عرضه آنها بر یکدیگر امری ضروری و لازم باشد تا به تبیین هم بپردازند و روابط آنها از جهت تخصیص و یا نسخ و بیان محکم و متشابه معین گردد و یا روایات مجعول و نادرست آنها آشکار شود.
در این پژوهش به تبیین روایات تطبیق و چگونگی عرضه و تطبیق آنها بر یکدیگر پرداخته شده و بیان شده است که روایات ناسازگار و مبهم، نخست می باید قرآن و سپس بر یکدیگر عرضه و تطبیق گردند تا فهم و مقصود آن از روایات و یا درستی و یا نادرستی آنها معین گردد روشن است که تطبیق و عرضه برای همه حدیث پژوهان ممکن بوده و هست و سودمندی های فراوان از آن حاصل شده است.

مقاله حاضر به معرفی مدلی می پردازد که پلیتینگا آن را برای نشان دادن برخورداری اعتقادات دینی از جواز معرفتی ارائه داده است. مراد وی از جواز معرفتی داشتن اعتقادات دینی این است که اعتقادات دینی محصول قوای ادراکی ای هستند که واجد چهار شرطند: درست کار می کنند، در محیطی که برای آن طراحی شده اند کار می کنند، هدف آنها وصول به غایت تولید باورهای صادق است و در وصول به غایت خود قرین توفیق بوده اند.
پلیتینگا می گوید اگر اعتقادات دینی را صادق بدانیم، آنگاه، محتملتر آن است که معتقد شویم این اعتقادات جواز معرفتی دارند، یعنی محصول قوای ادراکی ای هستند که شروط پیش گفته را واجدند و اگر این اعتقادات صادق باشند، آنگاه چنان که خدایش می خوانیم در واقع وجود دارد و قطعا قصد کرده است که ما او را بشناسیم.